Llywio ein byd microbaidd: y da, y drwg, a rôl hylendid

Amcangyfrifir bod un triliwn o rywogaethau microbaidd gwahanol ar y ddaear. Mae’r bacteria, ffyngau, firysau ac algâu hyn yn byw ym mhob rhan o’r byd, o gapiau iâ’r Antarctig i ffrydiau poeth Parc Yellowstone. Rydyn ni hefyd yn darparu amgylchedd rhagorol i ficro-organebau ffynnu, a chredir bod y corff dynol yn gartref i gynifer o gelloedd bacteriol â chelloedd dynol. Mae microbau o’n cwmpas ym mhobman, arnom ni ac ynom ni, ond i fenthyg arwyddair adnabyddus wedi’i ysgrifennu mewn llythrennau bras cyfeillgar – “Peidiwch â chynhyrfu”.

Mae bywyd ar y ddaear yn dibynnu ar ein micro-organebau sy’n cyd-fyw. Hebddynt, ni fyddai gennym awyrgylch ocsigen, ni fyddai gennym unrhyw gylchred carbon na nitrogen, ni fyddai planhigion ac anifeiliaid marw yn pydru, ac ni fyddem yn mwynhau danteithion fel caws, gwin, bara, a’r llu o fwydydd wedi’u eplesu eraill yr ydym yn eu bwyta. O safbwynt personol, mae’r microbau sy’n ein galw ni’n gartref o fudd enfawr ac ni allem weithredu’n iawn hebddynt. Er enghraifft, mae’r bacteria yn ein perfedd yn helpu i dreulio bwyd ac mae rhai ohonynt yn cynhyrchu fitaminau allweddol ac asidau amino na all y corff dynol eu cynhyrchu ei hun.

Mae’n wir nad yw pob micro-organebau yn “dda”, ac nid yw’r pandemig COVID diweddar wedi amlygu hyn. Cyfeirir at y micro-organebau “drwg” yn bathogenau ac maent yn achosi symptomau clefyd heintus. O’r 33,500 o rywogaethau bacteriol a ddisgrifiwyd mae’n hysbys bod 7% yn achosi clefyd heintus, sy’n gyfran fach iawn. Fodd bynnag, gall y pathogenau hyn achosi rhai clefydau heintus difrifol, felly sut ydyn ni’n amddiffyn ein hunain ac eraill?

Gall gwylio’r holl hysbysebion llawn gynhyrchion megis pethau golchi ceg, powdr golchi, sebon dwylo a diheintyddion wneud i chi deimlo y gall yr eitemau yma ddatrys ein holl broblemau trwy ladd “99.9% o germau”. Ond ydyn nhw? Ac ydyn ni angen iddyn nhw wneud hynny? Nid yw’r honiadau hyn yn deillio o dystiolaeth wyddonol fel y cyfryw ond maen nhw’n defnyddio iaith farchnata sy’n bodloni fframwaith cyfreithiol ar gyfer gwerthu’r nwyddau hyn. Yn gyffredinol, mae cynhyrchion yn cael eu profi yn erbyn ystod fach o facteria, efallai 3-4, sy’n gynrychioliadol o fathau cyffredin o bathogenau ac nid y boblogaeth fyd-eang o ficro-organebau nac yn wir yr holl bathogenau.

Yn bwysicach oll, gadewch i ni ystyried a yw’n angenrheidiol neu’n ddarbodus i fyw mewn byd heb 99.9% o germau. Yn ystod y ganrif ddiwethaf cafwyd ymchwydd mewn alergeddau a arweiniodd at ddamcaniaeth hylendid 1989 sy’n disgrifio sut y gall byw mewn amgylchedd rhy lân fod yn niweidiol i ddatblygiad imiwnedd. Chwalwyd y gred hon a bu symudiad tuag at ddeall y gwahaniaeth rhwng hylendid ac atal clefydau heintus. Fodd bynnag, mae gwahaniaeth amlwg rhwng hylendid personol sy’n ymwneud â chadw’ch hun a’ch amgylchedd yn lân, a hylendid fel y’i diffinnir gan Sefydliad Iechyd y Byd, sy’n cyfeirio at arferion sy’n diogelu iechyd ac yn atal lledaeniad clefydau heintus.

Mae hylendid personol yn bwysig iawn – nid oes unrhyw ganllawiau gwyddonol i gefnogi pa mor aml y dylech chi olchi. Mae bacteria arferol ar y croen yn gyfrifol am yr arogleuon drwg sy’n gysylltiedig â chwys ond nid ydynt yn trosglwyddo clefydau heintus. Fodd bynnag, mae arferion fel golchi dwylo ar ôl defnyddio’r toiled, neu orchuddio’ch ceg wrth besychu neu disian yn hanfodol i atal lledaeniad clefydau heintus. Yn ystod y pandemig COVID gwnaed ymdrechion ychwanegol i annog golchi dwylo a gwisgo masgiau wyneb i atal lledaeniad yr haint. Yn ddiddorol, gostyngodd cyfradd yr achosion o glefydau heintus eraill, yn enwedig y rhai a ledaenir gan ddefnynnau anadlol, fel sgîl-effaith y mesurau hyn. Felly, mae’r hen ddywediad bod “Peswch a Thisian yn Ymledu Clefydau” yn sicr yn dal yn wir heddiw, hyd yn oed er gwaethaf y datblygiadau a wnaed mewn meddyginiaethau i reoli heintiau.

Er bod micro-organebau o’n cwmpas ym mhobman, mae’n hanfodol cofio, er bod y mwyafrif yn ddiniwed, bod gan arferion hylendid rôl i’w chwarae wrth atal trosglwyddo clefydau heintus. Yn bwysig, mae arferion da fel golchi dwylo a rheoli lledaeniad defnynnau anadlol yn helpu i amddiffyn unigolion agored i niwed i ryw raddau ac yn helpu i arbed gwrthfiotigau. I ddysgu mwy, gwrandewch ar BBC Radio 4 Inside Health, a ddarlledir ar 9 Ionawr 2024.

Dr Sarah E. Hooper; Darllenydd mewn Microbioleg a Haint